U razvoju i napretku Sokobanje, mnoge istorijske ličnosti ostavile su dubok trag i doprinele da banja bude ono što je danas, jedan od najposećenijih turističkih centara. Jedan knez, hajduk i buntovnik sačuvani su od zaborava tako što su im podignute spomen česme, pa svako ko zastane da se okrepi svežom, hladnom vodom, ne može a da se ne podseti na velikane naše istorije.
Tri najznačajnije česme su Hajduk Veljkova, česma kneza Miloša i Ljube Didića.
“Najstarija je česma knjaza Miloša, koja je sazidana 1860. godine kao uspomena na Milošev boravak u banji. Zahvaljujući blagotvornoj sokobanjskoj vodi koja je u mnogome popravila zdravlje kneza Miloša, on nalaže izgradnju spomen česme na ulazu u Sokobanju iz pravca Aleksinca. Iako je više puta obnavljana, na česmi i dalje postoji originalni natpis uklesan po kneževom naređenju- „Miloš Obrenović, prvi knjaz srpski podiže ovaj istočnik za večni spomen dolaska svog u Banju 1860. godine”, kaže Jelena Stojanović, bibliotekar.
Druga česma nalazi se na putu koji spaja poznata banjska izletišta „Vrelo“ i „Borići“ pored nekadašnjeg Lovačkog doma. Ona podseća na Hajduk Veljka i njegov podvig prvog oslobođenja Sokobanje od Turaka 1808. godine. Sokobanja je bila mesto za koje su Hajduk Veljka vezivali veliki uspesi, ali je takođe voleo da sa svojim bećarima uživa u banji u društvu turskih robinja. Kasnije je boravio i sa svojom Čučuk Stanom, pa na Ozrenu postoji kamen ljubavi koji se upravo vezuje za njih dvoje.
“Treća, najmlađa spomen česma posvećena je banjskom trgovcu Ljubi Didiću, koji je bio poslanik, humanista i osnivač prve čitaonice u Sokobanji. On je bio osnivač pevačkog društva, pokretač mnogih kulturnih dešavanja u tom periodu s kraja 19. veka. Takođe je bio i vođa Timočke bune, a odlukom prekog suda streljan je u Zaječaru 1883.godine”, dodaje naša sagovornica.
Priče o spomen česmama sačuvao je i sokobanjski etnolog Golub Radovanović u knjizi “Spomeni i uspomene” gde piše da su česme nekada bile mesto okupljanja, druženja ali i donošenja bitnih odluka.
